De bovenstroom en onderstroom in teamcoaching

Laatst vroeg iemand mij ‘Wat is teamcoaching?’ Teamcoaching is het begeleiden van een team naar een effectieve samenwerking, waarin de gewenste teamresultaten worden behaald en de teamleden plezier hebben in hun werk en de onderlinge samenwerking. Hiervoor is het nodig dat het team zich bewust wordt van de teamkracht en van de teampatronen die een effectieve samenwerking belemmeren, en vervolgens stappen leert zetten om de teamsamenwerking te versterken.’
In de praktijk betekent dit doorgaans dat teamcoaching een pittige en uitdagende klus is. Pittig omdat je als teamcoach midden in de groepsdynamiek, emoties en teampatronen stapt. Uitdagend omdat het flink wat overzicht en inzicht in de teampatronen, vakmanschap in teamcoaching, en persoonlijke reflectie en stevigheid van de teamcoach vraagt.

Teamcoaching in voorbeeld team

Om teamcoaching wat concreter te verkennen, introduceer ik hier een voorbeeld team, waarin patronen en dynamieken spelen die je wellicht ook herkent bij andere teams. Zo krijg je een concreter beeld van wat teamcoaching is. Het team is schematisch weergegeven in onderstaande figuur, en bestaat uit:

• Subgroep A: 4 teamleden die ruim 15 jaar in het team werken. Zij vormen samen de subgroep in het team van ‘de oudgedienden’.
• Subgroep B: 3 teamleden die 1 tot 3 jaar in het team werken. Zij vormen samen de subgroep van ‘de nieuwen’, en worden soms ook ‘de jonge honden’ genoemd.
• Subgroepje C: 2 teamleden die zich betrokken en loyaal voelen aan subgroep A en B. Ze proberen te bemiddelen tussen subgroep A en subgroep B, en proberen verbinding en harmonie in het team te bewerkstellingen. We noemen dit de subgroep van ‘de neutralen’.
• M: De manager van het team, die de keuze heeft welke positie hij inneemt ten opzichte van het team, de subgroepen en de rest van de organisatie.
• En in dit krachtenveld kom jij als teamcoach (T). Wat is jouw rol en plek? En wat ga jij doen?

In teamcoaching kun je groepsdynamisch en systemisch naar de teamsamenwerking kijken, en groepsdynamische en systemische werkvormen inzetten.

Figuur: Voorbeeld team

Wat is systemische teamcoaching?

In systemische teamcoaching onderzoek je de teamsamenwerking vanuit de 3 systemische wetmatigheden: ordening, erbij horen, balans in geven en nemen. Hierbij kun je gebruik maken van teamopstellingen.
De figuur hierboven is eigenlijk al een eenvoudige opstelling van het team; alleen de kijkrichting van de verschillende personen ontbreekt. Toch kun je je op basis van dit plaatje als teamcoach al afvragen: Wat valt je op?
Wanneer je met een systemische bril kijkt, beantwoord je deze vraag vanuit objectieve waarneming en zonder te analyseren of interpreteren. Zo vallen hier bijvoorbeeld de 2 gesloten subsystemen op, 1 open subsysteem en de plek die de manager inneemt.

Daarnaast kun je vanuit systemisch werken kijken naar de 3 systemische wetmatigheden:

• Ordening
  Binnen het thema ordening is sprake van verticale en horizontale ordening. In de verticale ordening staat de manager boven de teamleden, zoals in een organigram. Over de horizontale ordening hebben de teamleden vaak een verschillende beleving. Zo kunnen de ‘oudgedienden’ zich op basis van hun ervaring boven de ‘nieuwen’ plaatsen, terwijl de ‘nieuwen’ de ‘oudgedienden’ wellicht een blok aan het been vinden voor de vooruitgang.
• Erbij horen
  Het thema erbij horen gaat over wie worden ingesloten of juist worden uitgesloten. Dit raakt bijvoorbeeld aan de dynamiek in en om de subgroepen. Het is ook interessant om te onderzoeken wat de verschillende subgroepen insluiten of uitsluiten. Dit kan bijvoorbeeld de vernieuwing zijn of een belangrijke kernwaarde.
• Balans in geven en nemen
  In een team kom je dit thema bijvoorbeeld tegen in (on)balans in het nemen en krijgen van verantwoordelijkheden. Zo kan het in het voorbeeld team zijn dat de ‘oudgedienden’ veel verantwoordelijkheden naar zich toe trekken en bepalen dat de ‘nieuwen’ vooral uitvoerende taken doen. Soms klagen de ‘oudgedienden’ vervolgens over de zwaarte van hun takenpakket, terwijl de ‘nieuwen’ het gevoel hebben dat ze geen kans krijgen om volwaardig in het team te functioneren.

Opleiding Systemisch Teamcoach en Teamtrainer

Kernachtig interveniëren in team- en organisatiedynamiek

Leer jezelf als belangrijkste coachingsinstrument in zetten en vergroot je je systemische interventiekunde.

Bekijk de Opleiding

Wat is groepsdynamische teamcoaching?

Groepsdynamische teamcoaching houdt in dat je de onderzoekt welke groepsdynamische patronen de teamsamenwerking versterken of verzwakken. Je kunt hierbij denken aan thema’s als veel- en weinig praters, leiderschap, elkaar (niet) aanspreken, teamrollen, omgaan met emoties, visie en waarden.
Groepsdynamisch teamcoachen richt zich op de bovenstroom en onderstroom van de teamsamenwerking. Het Stermodel van de zes ontwikkelingsniveaus is hierbij een bruikbaar hulpmiddel.

Figuur: Stermodel en de zes ontwikkelingsniveaus in teamontwikkeling

• De bovenstroom in teamsamenwerking
  Het gedrag en omgevingsniveau in het Stermodel vormen samen de bovenstroom in de teamsamenwerking. Het zichtbare gedrag van de individuele teamleden heeft effect op de andere teamleden; in het kader van de teamsamenwerking vormen zij de omgeving.
  In teamcoaching kijk je groepsdynamisch naar de zichtbare patronen in de samenwerking; bijvoorbeeld de veelpraters en de stillen, niet uitspreken van gevoelens of geen vragen stellen over iemands inbreng in de vergadering.
• De onderstroom in teamsamenwerking
  De onderstroom bestaat uit het mentale, emotionele, fysieke en zingevingsniveau. Overtuigingen (mentaal niveau) kunnen het teamgedrag in stand houden of juist helpen veranderen. In groepsdynamische teamcoaching zet je ze doorgaans op de kaart als je een gewenste teamontwikkeling belemmeren.
  Als er veel ‘gedoe’ is in een team, zijn mensen geraakt en spelen er veel emoties. Als teamcoach help je het team om deze emoties op een constructieve manier uit te spreken.
  Overtuigingen en emoties kunnen fysieke stress en spanning opleveren, of bijvoorbeeld tot uiting komen in non-verbale communicatie. Deze kun je in de teamcoaching bespreekbaar maken.
  Het zingevingsniveau is de diepere onderstroom in het team, en gaat over de visie, waarden, kernkwaliteiten en missie van het team binnen de grotere organisatiecontext. Bezig zijn met de zingeving van de teamleden en het team als geheel kan veel verbinding opleveren.

De bovenstroom en onderstroom spelen zowel in de teampatronen als ook in de individuele patronen van de teamleden. Wanneer je een team groepsdynamisch coacht, zul je voortdurend afwisselen tussen aandacht voor de individuele patronen in de samenwerking en de teampatronen die de samenwerking versterken of verzwakken.

Contractering: Is er wel een teamcoaching vraag?

Bij de vraag ‘Wat is teamcoaching’ is de contractering tussen de teamcoach, de opdrachtgever en het team een belangrijk aandachtspunt. In de contracteringsfase bespreek je of de opdracht gericht is op het faciliteren van een beleidsbijeenkomst, het versterken van de teamsamenwerking, of bijvoorbeeld op het begeleiden van inhoudelijke training. Wanneer de opdracht gericht is op het versterken van de teamsamenwerking, is er sprake van teamcoaching.
Een ander aandachtspunt in de contracteringsfase van teamcoaching is: Wie heeft er behoefte aan teamcoaching? Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat de manager vindt dat het team gecoacht moet worden, maar dat daar in het team helemaal geen motivatie voor is. Interessant is, wat jij dan doet als teamcoach. Ga je toch met het team aan de slag? Neem je de rol van de manager over? Ga je er met het team een ‘leuke’ dag van maken?

Teamcoaching en de plek van de teamcoach

In de figuur van het voorbeeld team heeft de teamcoach een plek gekozen. Welke plek zou jij als teamcoach kiezen en waarom? De plek van de teamcoach bepaalt in grote mate wat de teamcoaching in de praktijk gaat inhouden.
Het kan heel inzicht gevend zijn om jouw keuze en motivatie van jouw plek als teamcoach te onderzoeken, bijvoorbeeld:

• Wat zegt deze plek over jouw kwaliteiten en over wat jij als teamcoach graag komt brengen?
• Bij wie sta je dichtbij en bij wie sta je ver weg?
• Wat sluit jij als teamcoach in en wat sluit je uit?
• Voor welk appèl van de manager of van het team ben jij gevoelig als teamcoach? Welk gedrag ga je dan inzetten?
• Waar voel jij je als teamcoach verantwoordelijk voor? Ben je dat ook?

Als teamcoach kies je je plek op basis van wat je in het team en de organisatiecontext aantreft. Daarbij heb je zo je (systemische en groepsdynamische) gewoontes. Gewoontes die voor de manager of het team heel aantrekkelijk kunnen zijn, bijvoorbeeld omdat de manager dan verantwoordelijkheden van hem op jouw schouders kan leggen, of omdat het team een beroep doet op jouw kwaliteit van veiligheid creëren zodat ze de teampatronen niet echt op tafel hoeven leggen.
Met dit soort patronen schrijf je een ongeschreven contract in hoe jij als teamcoach met de manager omgaat. Het ongeschreven contract is doorgaans ook onbesproken. Wanneer je bewust bent dat zo’n contract dreigt te ontstaan, kun je dit in de voorfase van de teamcoaching bespreekbaar maken. In mijn blog Systemisch Contracteren in Teamcoaching lees je hier meer over.

Het vakmanschap van de teamcoach

Nu je meer inzicht hebt in wat teamcoaching is, neem ik je tenslotte mee in de competenties die professionele teamcoaching vraagt van de teamcoach.
Het vakmanschap van de teamcoach begint dus al direct bij de eerste contacten met de organisatie, de manager en het team. Je systemische bril helpt je om naar het team te kijken in zijn bredere systemische context. Met je groepsdynamische bril zoom je in op de bovenstroom en onderstroom van de teamsamenwerking.
Tijdens de teamcoaching heb je in mijn visie extra veel impact wanneer je groepsdynamische en systemische werkvormen en interventies kunt inzetten. Wanneer je bijvoorbeeld vanuit het systemisch werken een teamopstelling maakt binnen de teamcoaching, gebruik je de krachtige spiegel van de teamopstelling binnen de grilligheden van de teamdynamiek. Tijdens het reflecteren en bespreken van de inzichten uit de opstelling vragen de emoties, weerstanden, persoonlijke en teampatronen soms stevig groepsdynamisch vakmanschap om het gesprek opbouwend en respectvol te houden.
Bij het groepsdynamisch teamcoachen maak je gebruik van de hier-en-nu situaties die zich aandienen gerelateerd aan de doelen van de teamcoaching. Daarnaast zet je groepsdynamische werkvormen in om de teamsamenwerking te versterken op de bovenstroom en onderstroom.
Een teamopstelling kan een krachtige aanvulling zijn op groepsdynamisch teamcoachen. Teampatronen die met groepsdynamische werkvormen soms moeizaam bespreekbaar worden, kunnen in een opstelling opeens duidelijk op tafel komen.
In het competentieprofiel ‘Systemisch Teamcoach en Teamtrainer’ onderscheid ik 6 competenties voor de teamcoach:

• Systemisch adviseren
• Interveniëren op de bovenstroom en onderstroom
• Leren in het hier-en-nu van groepsdynamica
• Teamontwikkeling versterken
• Systemisch interveniëren
• Persoonlijk leiderschap

Meer over Teamcoaching

Nieuwsgierig naar meer inspiratie, kennis en praktische handvatten voor Teamcoaching? Lees dan:

• De magische en dienende plek van de teamcoach
• Systemisch Contracteren in Teamcoaching
• Teamcoaching & de fasen van teamontwikkeling

Meld je aan voor onze nieuwsbrief en blijf op de hoogte van de nieuwste blogs, tips en artikelen op onze Kennisbank voor coaches, trainers en teamcoaches.

Toolbox voor coaches, trainer en teamcoaches

Meer tools vind je op onze kennisbank onder de Toolbox voor trainers, coaches en teamcoaches. Zoals:

• Toolbox Werkvormen teamcoaching
• Toolbox Groepsdynamica
• Toolbox Persoonlijke ontwikkeling teamcoach

Opleidingen over Teamcoaching

Zoek je een opleiding waarin je meer leert over Teamcoaching? Dan kun je bij Blankestijn & Partners terecht in de opleidingen:

• Post-HBO Opleiding Systemisch Teamcoach en Teamtrainer
• Training Teamcoaching en Groepsdynamica